The beginning narrative history of the Vetus Aganon of the monk Paul of St. Peter's of Chartres, written between 1077 and 1088 (according to Jan van der Meulen, Chartres: Sources and Literary Interpretations; A Critical Bibliography,  *1915) or 1077 and 1087 (according to François Merlet, Étude sur le cartulaire historique de l'abbaye de Saint-Père de Chartres, vdM *1963a); text from Benjamin Guérard's Cartulaire de l'abbaye de Saint-Pére de Chartres (Paris, 1840), edited after Chartres Bibl. mun. mss. 1060 and 1061 (severely damaged in the bombardment and fire of 1944).

[Original page numbers are in brackets. Guérard's footnotes not being consecutively numbered, they are placed here at the end of each page. Apologies for the remaining scanning errors; email me if a reading is totally illegible and I'll check the original for you and correct this copy.]

[3]
MONASTERII
SANCTI PETRI CARNOTENSIS
CODEX DIPLOMATICUS
PARS PRIMA, 
QUÆ DICITUR
VETUS AGANON.
TITULUS AGANNONIS
IN LIBRO CARTARUM SANCTI PETRI.1


I. OPUS hujus libelli ex privilegiis quæ in nostri cœnobii sacris scriniis invenire potui, a fratribus sæpissime rogitatus, usque nunc distuli per ordinem colligendo edere, cum, propter ebitudinem2 mei ingenii, vel rusticitatem inculti servonis, quod magis esse rebar utile silentio tegere, quam, imperiti stili officio blaterando innotis,3 ejus nuditatem detegere, tum propter invidentium virosa verborum jacula, qui, solito more, laude digna bonorum facta virorum semper conrodendo vituperant, idque boni quod in sua conscientia non agnoscunt, in aliis dum viderint, serventini servonis fuco obumbrare festinant, ut rectorum innocentia laudibus minime extollatur debitis. Unde, patientia comite, virtus probitatis pressa iniquorum sutelis, opinione vulgi videtur jacere in imis, instar imbecillis. Nunc vero, fraterno imperio, non præsumtionis supercilio, privilegia quæ ab incendio nostræ æcclesiæ nostrarumque edium non sine periculo, sunt liberata, ignorantiæ stimulis atque caninis subsannantium postpositis latratibus, in hoc opusculo, velut in parvo cibuto, stolidi servonis stilo colligere studui, ut ab incendio seu aliis fortuitis facilius tutari possint periculis, nec 

1. H. e.: Prologus in librum cui titulus Agano, in codice chartarum Sancti Petri. Summa pagina scriptum est manu recentiore: Liber Aganonis vetus.
2. Ita codd. pro hebetudinem. 
3. Ita codd., ut alibi pro ignotis.

[4] non si quando, quod sepe fit, aliqua questio de conscriptis monasterii possessionibus surrexerit, citius legendo inventa solvatur. Malui denique fronte rupta vestris obtemperare jussionibus quam non obtemperando deses silere, tacens timore obloquentium qui, simplicium studia pro nichilo ducentes, ipsi in suis voluptatibus sopientes, ab hominibus sine ullo boni operis effectu volunt videri sapientes. Decrevi etiam villas singulas, vicos, agros, silvas et cætera loca, religiosorum virorum largitione in illorum stipendiis data, si forte fuerit datum michi ocium vel facultas, terminis propriis sive arcifiniis dissidere ab extraneis, ut hi qui intra paradisiacas sanctissimi ovilis mandras spontaneo voto sunt inclusi, mundo quidem mortui, Deo autem viventes, carnis desideria jugiter mortificant, bonis moribus animas suas adornant, habeant videlicet præ manibus noticiam suarum rerum ad instar illorum qui prævident eas. Oportet enim omnes scire res quibus victus et vestitus eis administratur, ut sacrilegorum ambitio, quæ litibus et minis semper simplices viros, ut ab eis aliquid extorqueat, exterret, possint repellere. In causis quidem plus valet plurimorum quam unius assertio. Placuit quoque huic inservre paginulæ quod locus iste, sicut ab antiquorum dictis vel scriptis didicimus, inter regales per Galliam nobiliter fundatos, et augustalibus titulis, auro vel argento, seu ingenti ornamentorum copia omnibusque rebus mundanis quibus attollitur humana fragilitas, comptus et præclarus extitit. 
Verum quia sepe fit ut ubi superhabundant divitiæ, ibi, socia impunitate, ingentes exaggerantur culpæ, quibus miseri homines impliciti largitorem rerum ceca mente neglegunt, et, dum in peccati sumno sopiuntur, hostem secuntur, pœnis plectendi perpetuis; sepe tamen omnipotens Deus et affligendo miserutur peccatoribus, et serando affligit filios quos recipit. 

II. Itaque memoratus locus, non longe a menibus Carnotinæ urbi normaliter situs, non modico monachorum cœtu resplendebat, qui, in Christi amore, carnis vicia mortificando comprimebant; et beato Petro apostolo famulans, velut Lucifer tunc omnibus virtutum luce radiabat. Urbs denique supra memorata, populosa admodum atque opulentissima inter Neustriæ urbes, murorum magnitudine, edificiorum quoque pulcritudine, vel artium liberalium studiis, habebatur famosissima. 

III. Quandam vero tempestate, de transmarinis partibus cum rostratis navibus gens pagana ebulliens, evaginato suæ nequitiæ gladio, totam pene Neustriam crudeliter devastabat. Nonnulla quippe loca sanctorum depopulans, voracibus tradebat flammis; civitates vero captas solo tenus evertebat, atque Christianos aut insatiabili ferro laniabat, aut in captivitate ductos sub irrevocabili corona vendebat. Cujus rabies in tantum efferbuit, ut per Sequanam fluvium remigio ascenderet, omnia circumquaque loca depopulans, ad urbem Carnotensem tandem perveniens, anelanti pectore cupiebat evertere; et, omnia quæ in circuitu urbis attingere potuit, vastando inhabitabilem reddidit. 

IV. Cum vero urbs, exigentibus incolarum meritis, per multa annorum curricula, tantis afficeretur angustiis, occisis tandem civibus, opibus sublatis atque totis viribus fractis, ex improviso etiam quadam nocte capitur. Christiani omnes diversis mortibus velut pecudes laniantur. Urbs quoque, quæ quondam a Julio Cæsare obsessa decennio perstitit inexpungabilis a se Romanas acies Argolicasque pepulit indefessa phalanges, (erat enim ex quadratis et immanissimis lapidibus constructa altisque turribus munita, ac iccerco urbs1 Lapidum vocitata, aquæductibus jocunda, viis subterraneis lætabunda, quibus omnia subportabantur sibi necessaria,) nunc ab inopi divinæ virtutis gente, Deo permittente, solo tenus evertitur et ignibus concrematur.2 Dei tamen patientia, quæ sic suorum corrigit proterviam ut in futuro 


1. A: urs. --B: ubrs (sic).
2. B: Dei tamen sapientia, quæ sic suorum corrigit proterviam ut in futuro non pereant, impiissimorum barbarorum crudelitate sopita, reversis fugitivis et reliquiis populi mundanam pacem reddidit. Qui totam urbis subversionem reedificare minime valentes, civitatis angulum adhuc muro circumdatum ad abitandum eligunt, et ex murorum ruderibus, ad instar muri, sine cemento, posito inibi lapide super lapidem, sicut usque nunc apparet, se munire satagunt. 

[5] non pereant, impiissimæ gentis crudelitatem ad propria redire non permisit inultam. Nam Franci, undecumque conglobati,1 ad stationem navium parvenire maturantes, revertentibus illis cum spoliis multis, ad rates occurrunt, ilicoque audacter cum eis confligunt; quorum primo impetu ita cesi cadere cœperunt, ut in adulta hieme nemorum folia, flante Borea, solent cadere. Videres eos denique, prisca ferocitate deposita, alios quidem ad necandum sese in flumine, vocabulo Diva, præcipitare, alios vero incassum ad rates confugere et pedibus equorum miserabiliter conculcari, gladiisque persequentium confodiri; ita ut ex illa tanta multitudine vix pauci evasisse invenirentur in captivitate ducendi. 

V. Dux2 autem eorum Astingus vocabatur, qui quantæ dolositatis vir fuerit, ex una re ab ipso facta assignare curavimus: is namque, mare navigans terrasque plurimas depopulans, ad Lunensem pervenit urbem,3 qui eam undique perlustrans, cum valde munitissimam vidisset, quadam dolositate concepta, non vi set strophoso ludo delegat capere. Fingens ergo se ægrotare, urbis antistitem ad se accersiens, summissa voce petit, se sacri baptismatis unda a peccatis ablui, et eum sibi patrinum fieri, se ad præsens emori; quamobrem a malis quæ fecerat intimo corde penitere ac toto corde ad Christum converti, Diabolo et ponpis ejus velle se abrenonciare, quatinus vel in morte sanctum lavacrum consecutus, evadere quivisset pœnas inferni. Cujus dictis antistes, actutum credulus, sine mora eum catezizans, instar morientium lavit aqua baptismatis,4 eumque de sacro fonte levavit.5 Ex hac


1. Aliter narrat fugam Hastingi Albericus (ad ann. 904), in cujus chronico, minatur Theobaldus Caroli Grossi imperatoris proximum impetum Normanno duci, qui, "præ timore, inquit Albericus, vendita Theobaldo civitate Carnotena, clam discessit et post in Francia non visus est." Ille antem Theobaldus, Roberti Fortis, ducis Franciæ, gener, filium habuit Theobaldum dictum "le Tricheur", qui primus habetur Blesarum et Carnotum comes. 
2. Hic, cod. B plura transposuit, totam de Astingo narrationem infra rejiciens, non sine quadam lectionis varietate et omissione, compendii causa, ut videtur. 
3. Anno 858, ut opinatur D. Muley.
4. A: babtismatis.
5. Addit Dudo Sancti Quintini, p. 64, c, comitem cum episcopo fuisse Astingo patrinum. 

[6] re cives cum suo præsule, falsa spe securi, cum barbaris fedus iniunt, urbis portas aperiunt, rerum omnium venalium copiam foris intusque emendi, velut sociis et amicis tribuunt. Qui, possibilitate nacta, tota ebdomada ostiatim urbem perlustrant et vicos ante sibi innotos efficiunt notos. Octava denique die, civibus in foro intentis, quaterni vel seni paulatim per vicos civitatis barbari se ingerunt taciti, portis singulis ponentes custodiam, atque in foro plurimos quasi aliquid mercaturos remittunt. His ita patratis, Astingus in feretro armatus, velut mortuus collocatur, et, in æcclesia a suis deportatus, patrino suo præsuli cum simulato fletu exibetur, ut christianorum ex hoc seculo decedentium festinus officium perageret. Qui devote humanitatis officium peragens, cum in sepulchro ex more cadaver mortuum, ut estimabatur, deponi juberet, barbari ingentis vocibus clamare cœperunt, maledicta perstrepunt, totaque æcclesia attonita in voces simul attollitur. Quid plura? Ille funestus satelles, de lecto subito exiliens, evaginato gladio, facinus conceptum satagit peragere. Et primo quidem in patrinum suum antistitem, qui, ut ejus animam factori Deo commendaret, infulatus adstabat, ensem levat, eumque, crudeli crudelior, capite truncato, martyrem efficit. Cujus milites per totam quidem æcclesiam, multimodam necem peragentes, nulli ætati, nulli sexui parcentes, mortuorum cadaveribus, velut manipulis spicarum Sirius ardens agrum, ita sitiens sanguine gladius eorum cooperuit pavimentum, quod etiam usque in atriis sanguinis rivo manare fecerunt. Quorum voces ut eorum complices per civitatem sparsi audierunt, quoscumque obviant velut oves mactant, qui totius humanitatis atque pietatis obliti, senes et juvenes, conjugatas et virgines, parvulos et pendentes ad ubera, iniquo mucrone perimerunt. Simili modo vagabundi per rostrum,1 ementes pariter et vendentes, euntes et redeuntes, crudeli ense perfundunt sanguine, venalia quoque quæ in rostro reppererunt ad rates exportaverunt. Qui vero civitatem pervaserunt, aurum et argentum variasque opes in ea inventas diripientes, eamque 

1. Hic, rostrun pro foro videtur usurpari, nisi sit aliqua vocis corruptio. 

[7] concermantes, itemdem ratibus commendantes abstulerunt, citiusque revertentes ad urbem, muros ejus evertentes funditus, mortuorum cadavera, in cineres redacta, inter rudera reiqueunt quasi sepulta. Deinde, positis in malorum summitate suparibus,1 prora navium versus occidentem, flante africo, vertunt, atque notsre piratarum maris semitas perambulantes, insulas locaque maritima populantes, inventam gentem ferro trucidabant.2

VI. Verumenimvero conditor rerum, qui verberando suis fidelibus misereri solet, atque iniquos tolerando ad inferni claustra exercet, hujus phalangæ sceleris enormitatem diu regnare noluit; set pro peccatis justo verbere correptum christianum populum paulisper respirare voluit et iniquæ gentis malis operibus inponere finem decrevit, suorum fidelium sanguinem vindicaturus in perpetuis Hednæ3 flammivomis ignibus. Itaque cum in finibus Marmoricanorum remigrio pervenisset, aput pontem Divæ fluminis aplicans, laxa corpora recreare 

1. Ita cod. pro supparis, nempe velis navium.
2. Dolum Astingi Lunamque urbem ita subreptam fusius narrat præ omnibus Dudo Sancti Quintini, primo operis sui de moribus et actis Normanorum capitulo (Hist. Normann. script. antiq. p. 63, sqq.). Quem sequitur Guillelmus Gemeticus, cap. IX et X (ibid. pag. 220, C, D), addens barbarum ducem, Lunæ esse potitum, dum Romam cepisse putaret. Primam Lunæ expugnationis mentionem in vetere chronico incerti auctoris, sed qui monachus Floriacensis fuisse videtur, edito ab Andrea Duchesnio, invenimus. Tacet de dolo Normanni, nec aliud rerert de urbe Lunensi quam pauca hæc verba: "Alstagnus a Francorum terra per oceanum pelagus Italiam tendens, Lunæ portum attigit et ipsam urbem continuo cepit" (Hist. Normann. script, antiq. p. 32 B). Ibi dux Normannus vocatur Alstagnus; Gemetico autem Astingus. At in Dudone Sancti Quintini, majore varietate, legitur et Anstinnus, et Alstignus, tum Adstignus, Astelmus, tum sæpius Anstignus, ut nomen ducis istius barbari, de quo nullum reperimus vestigium in rerum italicarum scriptoribus a Muratorio collectis. Inde fortasse Normanniæ antiquæ recentior historicus, Theodorus Licquet, vir qui Rotomagi in patria sua eruditus et sagax merito sane habebatur, omnia quæ vetera chronica de prisco illo barbarorum septentrionalium duce tradiderunt, meras fabulas declarare non timuit. Conf. Th. Licquet, Histoire de Normandie depuis les temps les plus reculés jusqu'à la conquete de l'Angleterre en 1066, t. I p. 58, note 2. 
3. Leg. Etnæ,
([note, p. cclxxxiii:] p. 8, ligne avant-dernière: Marmoricanorum pour Armoricanorum. L'embouchure de la Dive était en effet voisine des frontières des Bretons au IXe siècle, puisqu'ils s'étaient avancé au moin jusqu'à Bayeux, depuis que

[8] a tanto labore sine ullo pavore cœpit. Tunc a Deo, quem multimode malis exacerbaverat operibus, derelicta, terrae marique admodum perosa, a Francis inibi undique circundata, et, sicut supra diximus, ita est gladiis depasta, ut ex tanta multitudine non legisse me memini quempiam evasisse, necque aliquem, præter unum, in captivitate ductum. De quorum sanguine madidæ bibulæ arenæ per undas sui fluminis, quasi pertesum habentes, ipsum sanguinem evomentes, longo ordine mare contiguum immundo cruore inficiunt. 
Set quia calor dicendi me compulit digressionem facere, jam me convertam primum inter peragere, et quæ prima invenire potero data vel possessa sive a clericis hujus supra scriptæ æcclesiæ, sive monachis, moderno tempore a venerabili Ragenfredo præsule divino nutu constitutis, sunt reddita, vel ab aliis religiosis viris pro suarum salute animarum largita, sicut in nostri archisterii scriptis repperiri potest, veri calami officio transcrihere curabo. 

VII. Prius1 tamen quod assertione veridica nostrorum didici senior um summatim perstringere libuit, qualiter a quodam Elia episcopo2 a prisca nobilitate sive maximo honore deciderit, qui auctoritate regia, quam forte emerat pecuniis, supeream, potestate indepta, usurpare cum armis non timuit, in ipsius æcclesiæ liminibus multo cruore effuso,3 dum monachi priorem statum colerent atque episcopum abhorrerent. Unde factum est ut monachorum plurimi locum cui se devoverant desererent, et in Burgundiæ partibus aput beatum Germanum Autissioderensem commorantes, præsentis vitæ cursum ibidem finierunt. Prædictus ergo præsul, nacta occasione præciosa, quæ ibi repperit ornamenta vasaque diversa aurea vel argentea, quæ concupivit, absportavit 

Spicilegium de d'Achery le récit de la translation de saint Regnobert et de saint Zénon.  Cette invasion de Chartres, par Hasting, et cette victoire des Francs à l'embouchure de la Dive sont des faits supposés. L'invasion de Chartres par les Normands de la Seine eut lieu réellement en 858 (Aug. Le Prevost.).) 
1. Hic paragraphus in cod. B cum levibus varietatibus legitur, sicque incipit: Qualiter autem a prima nobilitate atque maximo honore præfatus locus Sancti Petri deciderit, sicut veridica assertione seniorum dedici sumumatine perstringere curavi. Fertur ergo a quodam, Helia nomine, qui quadragesimus secundus antistes hujus urbis egxtitit, auctoritate regia, etc. 
2. Ab anno 840 ad annum 846. D. Muley. 
3. Cod. B, pro dum monachi, etc., habet: Introitum suum lugubrem atque nitialem exibuit, et inextricabiles dividuas habitatoribus injecit. Undefactum est, etc. 

[9] atque distraxit, terras quoque sanctuarii quas religiosorum virorum munificentia dederat, in quibus extendere manum potuit, propriis usibus stipendiariis mancipare non timuit, suisque domesticis, ausu temerario, in beneficio dividere præsumpsit. Imbecillis autem turba monachorum, quæ ibi remanserat, nescia quo pergeret, a præsule parce ac inclementer alebatur. Interim locus olim celebris atque opinatissimus paulatim decrescens, pristina quidem dignitate officioque solito viduatus, a populo nulla veneratione dignus habebatur. 
Post non multum vero temporis, mortuo episcopo Elia, qui hunc locum regalibus titulis insignitum, demonis face succensus, ad nichilum duxit, atque alterum sanctimonialium cœnobium in monte Leugarum non longe ab urbe Carnotum eleganter situm solo tenus destruxit, hostilis manus civitatem obsidione cepit et, sicut præmisimus, igne succendit.1 Tunc equidem sæpe dictus locus ab hostibus prophanatus, ignibus etiam concrematur. 

VIII. Pace vero, divina propiciatione, reddita, a quodam episcopo,2 divino instinctu, parvo licet scemate reedificatus3, clericorum officiis cum modico censu traditus esse perhibetur. 

IX. Verumtamen, civium culpis exigentibus, a paganis transmarinis urbs rursum vastatur, et ipse locus funditus destruitur, et usque ad tempus Haganonis, gloriosi præsulis, ita permansit. Qui clarus generis nobilitate ac humanarum rerum copiis habundans, bonisque virtutibus emicans, condoluit locum olim quidem ab hominibus venerandum, nunc autem admodum neglectum et in solitudine redactum. Divinæ virtutis zelo succensus, accersiit lapidum cesores atque cementarios, inpensas tribuit, magnopere locum ipsum restaurare4 jubens, 

1. Cod. B subjungit: Atque christiani diversis mortibus velut pecude laniantur.
2. B: A successore Helia, pro a quodam episcopo.
3. B: Reedificatur ecclesia, clericorumque officiis cum modico censu perhibetur esse tradita; deinde, meliorato tempore, monachiclis ordo adibetur. 
4. Anno circiter 930. D. Muley.

[10] restauratumque pontificali benedictione sacrare decrevit. Clerinomiæ quoque seriem instituens, quæ perdia pernoxque laudes Deo debitas inibi redderet; et in usus necessarios tribuens ei villeæ clausum terramque contiguam, quam antecessores ejus, sacrilego voto, sibi subripuerant, rura quoque quæ credidit sufficere clericorum numero perpetua largitione condonavit. Qui, quandiu vixit, cordis intuitu sagire voluit, intentus utilitatibus atque provectibus loci. Quo felici obitu1 ad sanctorum consortia de mundi hujus pelago ab angelis translato, in episcopatu ei venerabilis Ragenfredus successit, qui quanto amore locum dilexerit facile sequenti opere potest agnosci. Nam ejus sagaci ingenio atque instanti sucgestione, clarus genere et opere Alveus, ejusdem loci abbas, cum canonicis quibus præesse videbatur artam viam ingredi cupiens qua tenditur ad Deum, in Floriacensi cœnobio clerinomiæ seriem religionis habitu exornans, per trienium normam beati Benedicti sedula intentione per obedientiæ bonum didicit, indeque, revocante sepe memorando episcopo Ragenfredo, cum suis instructus regularibus disciplinis, ad locum proprium rediit Carnotis, secum sumens et alios duodecim monachos, quos ex congregatione supramemorati cœnobii maluit eligere, ut contra hostem antiquum velut robustissimos tyrones in novo certamine haberet adjutores. Episcopus ergo, per totius intersticium triennii quo se in sancta religione informaverunt, edes ad manendum, claustrumque monachis congruum instanti construxit opere. Quibus cum magno gaudio receptis, atque adnitente totius populi consensu, supra memorato Alveo abbate sacrato, victum et omnia necessaria largiter eis accommodavit, æcclesias etiam atque villas quas antecessores sui prava usurpaverant ambitione, omni excluso dubietatis bithalapsos,2 subtrahens sibi, stipendiariis usibus jamjamque rediivi ordinis alacriter reddidit. Viridiarium quoque quod situm erat juxta cœnobium terramque contiguam, priscis temporibus, ab episcopis male retentam, per ingens quoddam turibulum argenteum libens contradidit. Quia vero tam ab Elia quam ab aliis post eum episcopantibus reddere terras nequivit sine quolibet 

1. Anno 950. D. Muley. 
2. Leg. bithalasso

[11] recuperationis respectu, militibus in casamento datas, XII prebendas in majori æcclesia monachis adtribuit jure perpetuo possidendas, anathematis jugulo feriens aliqua dolositate hujus largitionis donum adnullare volentes vel aliqua exorbitatione minuere machinantes. Itaque monachos in summa pace degentes agmentando, quamdui vixit, fovere non destitit, ammonitione paterna persepe exortans, firmo gressu in sancta religione persistere, correctionis sarculo desidum vicia evellere, bonos ut in melius proficerent jugi informare eulogiis, rudes et inscios Sanctarum Scripturarum oraculis imbuere, ad gaudia uranicæ patriæ totis præcordiis annelare. Quo felici obitu ab hujus mundi fluctuantis naufragio ad cœlestem patriam transmigrante1, ejus gleba corporis in cœnobio supra memorato ante altare beati Petri apostoli cum choris psallentium simul et flentium honore debito est sepulta, ad cujus levam in corpore quiescit Guanltelmus, venerandus antistes, qui proprio interventu, atque ostensione interioris tunicæ semper virginis Mariæ, ab obsidione urbis odiosas Normannorum abegit phalanges. Deinde Fulbertus præsul2 memorandus, qui quantæ fuerit sapientiæ ejus agiographa mira dulcedine flagrantia legentibus insinuant. Ad dexteram vero, Teodericus episcopus, cujus Ambrosiæ opes velut torrens afflentes, preclarum opus almæ matris Domini aulæ complentes, perediæ quoque atque bibesiæ3 inopum jugiter oviantes4, sacro dignum præconio effilciunt. 

X. Post obitum denique sepe memorandi præsulis Ragenfredi, episcopavit5 frater ejus Arduinus, locum ejus obtinens, non religionem; qui fastu superbiæ tumidus plus equo secularem sequebatur ambitionem. Unde factum est ut monachos exosos haberet, ac eorum commodum suum fore magnum putaret detrimentum. Quicquid enim monachorum usiibus eximius præsul concesserat oblucuvians quasi 

1. Anno 960.
2. Anno 1007.
3. Peredia edendi aviditas; bibesia bibendi aviditas, ex interpretatione Domni Muley. 
4. Ita codex, fortasse pro obviantes, quod esset idem ac providentes. 5. Anno 960, [.]

[12] sibi subreptum deplorabat. In tanta itaque cupiditate exarsit, ut de XII prebendis quas frater ejus, ut præmisimus, dederat, medietatem extorquendo subripere non timeret. Cujus sacrilegii tramitem nonnulli succedentium episcoporum sequentes, propria profligantes, aliena cupientes, occasiunculis monachos sollicitantes, immissiones ac dolos pretendentes, ausu sacrilego auferre dubitaverunt minime; plisima1 quæ fidelium dederat largiflua caritas, et cum ipsorum esse debent defensores, mentis cecitate correpti, facti sunt tiramni atque expilatores. 

XI. Ex quibus in hoc opusculo litteris annotare curavi: Rodbertum Turonensem[*] qui, ob quendam Majoris Monasterii monachum, Berengarii sectam sequentem, ut a veris relatoribus audivimus, quem in abbatiæ suggestu obtrudere non valuit, nobis agriter2 renitentibus ac viva voce refutantibus, apostolorum sacrosanctum altare, contra legem canonicam, celebratione misterii corporis et sanguinis Christi tribus mensibus et eo amplius carere fecit; monachos quoque auxilium Dei et matris ejus exorantes longe fieri ab eo, minarum spirans palam omnibus prophano ore contestatus, contradicente æcclesiae Romanæ legato, pariterque divinum officium eis interdixit ac publice in principali æcclesia excommunicare ausus fuit. Deinde Braimensem abatem Arraldum, cui tanta dolositas inerat, ut, nisi eam lepos sermonis ejus obumbraret, non ipsæ dolositatis habitum videretur habere, set eadem dolositas esse putaretur. Tantum quippe in eo valuit, ut aurasiæ3 cecitate, bonorum etiam oculos veritatis lumine sermone sacrilego citissime carere faceret. Unde crocot, illo4 tempore, et abate locum privavit et obtimam partem monachorum expulit atque quondam monachum abbatem ex inproviso fecit et quater XX libras sibi abstulit; ac nisi cito inaudita mortis atrocitas malis suis imposuisset finem, 

1. Hanc vocem plurima interpretatur D. Muley. 
[*] ([note, p. cclxxxiii:] p. 13, par. 1  Rodbertum Turonensem. Il s'agit de Robert de Tours, évêque de Chartres, qui voulut établir un moine de Marmoutiers, sectaire de Bérenger, sur le siège abbatial de Saint-Père, à la mort de l'abbé Landri, 1069. Voyez D. Aubert, Hist. de l'abb. de Saint-Père, p. 121, ms. de la Bibl. du Roi, suppl. fr., 295. Braimensem abatem Arraldum. Arrald, ex abbate Bremetensi, en Italie, est mentionné dans un acte d'environ 1043, publié par d'Achery, Spicileg., tom. III, 
2. Leg. acriter.
3. D. Muley legendum putat aurariæ, quam vocem interpretatur adulationis.

[13] secundum nomen suum omnia monasterii exteriora et interiora abraderet; nam dicebat: aurum vel argentum preciosaque æcclesiæ ornamenta fomenta esse monachis superbiæ atque incitamenta lasciviæ. Pisces quoque monachos vel adipem comedere aiebat crudele facinus, eis amnuens nuda edere olera atque sine quolibet edulio suggerebat xyrophagos1 persistere, cum ipse sibi magnos pisces exoticaque edulia dari juberet, ventri suo castrimargiam2 semper habens vernaculam. 

XII . Verum quia digressionem a cœpto tramite stili officio satis superque fecisse me perpendo, retro cupiens regredi, fateor me ideo id egisse quoniam quæ intexui a nostro opere minime discrepant, nec legentibus debent fieri onerosa, maxime cum non delucerata semper essent, perobscura oblivionis palla cooperta. Quædam tamen cudimus in calce operis tam recenter facta, ut etiam non ignoret puerilis ætas, set quia tam insolenter tamque atrociter in nobis sunt operata, et nos ut ut ea pertulisse dinoscimur, posteros nostros ignorare nolui, ne forte minora vel similia, cum perferre temporis malicia exegerit, intolerabiliter ferre velint, præ oculis habentes, olim nos his malis fuisse triennio et eo amplius implicitos offudis3 quorundam nostrorum, postea quoque, repropiciante Dei gratia, liberatos ac rebus prosperis redditos. Tandem quoque in finem saliens epilogi, lectori intimare curavi quod ea quæ primo scripturus sum a præsenti usu admodum discrepare videntur; nam rolli conscripti ab antiquis et in armario nostro nunc reperti, habuisse minime ostendunt illius temporis rusticos has consuetudines in reditibus quas moderni rustici in hoc tempore dinoscuntur habere, neque habent vocabula rerum quas tunc sermo habebat vulgaris. Unde interius, propria luce relicta, mens nimia ebitudine concutitur, quod per se nequeat perpendere, hi usus priscis temporibus monachorum 

p. 393. Il fut nommé évêque de Chartres en 1067. Voyez aussi le P. Aubert, p. 137.) 
([ibid.] Page 13, ligne 25: Au lieu de crocot, illo (4), lisez crocotillo, comme dans le manuscrit, et supprimez la note (4). Crocotillus signifie exilis, exiguus. "Crocotilum" est dans Festus avec cette signification. 
4. Crocotula signifie un vétement de femme, dans Plaute, Epidic., II, 2, 47.)

1. Pro xerophafos, id est sicca vel arida edentes.
2. Pro gastrimargia, gallice gourmandise.
3. Ita codex; legendum putat D. Muley officiis, quod interpretatur fard, fourberies, tromperies, fraude

[14] fuerint, an postmodum clericorum temporibus, quos præsul venerabilis Hagano in loco restaurato instituit, omnipotenti Deo famulaturos. Verum quorumlibet fuerint legentibus investigandum relinquo, ne forte a peritissimis vel sapientioribus periphrastes seu alucinator insulso sermone inveniar. EXPLICIT. 

ITEM.

XIII. Quoniam quidem in epilogo præscripto memini me scripsisse canonicorum famulatui hunc locum bis esse delegatum, postquam Heliæ insatiabili est depravatum ambitione, iccirco Aimerici præsulis scriptum, in archivis nostris inventum, in testimonium sumpsi, qui multo tempore ante venerabilem Aganonem extitisse dinoscitur. Quem etiam monasterium solo tenus a transmarinis dirutum et ipsius scriptis et eximii Ragenfredi, ejus successoris, didicimus pleniter restaurasse atque canonicis cum victualibus stipendiariis tradidisse. Set quia fidelium donaria, scriptorum penuria, illo in tempore aut non sunt scripta, aut si sunt scripta, neglegentia archiscriniorum, præ nimia vetustate sunt aboleta; ideo de antiquis cartis nullam præter istam invenire valui, quæ subscripta innuit regia dignitate privatum, ac propria habitudine exutum, canonicis hunc locum esse traditum. Sic itaque incipit Aimerici præsulis scriptum1: "Cum christianissimus atque catholicils, divæ moderationis ope suffragante, invictissimus imperator augustus sanctæ et universalis æcclesiæ statum provectioris fastigii dignitate sublimare cuperet, ne aliqua sui habitus parte fuscare videretur, pari voto parique consensu imperii sui obtimatum, protulit edictum ut universa canonicorum claustra in regno suo consistentia, absque census conditione deinceps absouta permanerent, quatinus, 

1. In cod. B idem Aimerici scriptum (editum in Gallia Christiana, t. VIII, instr., col. 287) his subjungitur verbis Quod sequitur scriptum Haimerici venerabilis episcopi ideo in excecutione hujus opetis posui ut prudens lector intelligat post desolationem hujus loci quoæ cepit fieri sub Helia episcopo bis esse delegatum clericis et tantumdem monachis. Continet autem hoc modo: cum christianissimus, etc. 

[15] absolutiva libertate donata, sinceriorem per succedentia tempora divini cultus Domino valeat exibere militiam. Quod etiam inclita ejus proles, successor videlicet rex Karolus1, patris imitamina sequens, sub auctoritatis suæ præcepto perpetim observandum mandavit. Ego igitur in Dei nomine Aimericus, nullis præcedentibus stipendiorum meritis, sed sola favente divina miseratione, humilis Carnotensium episcopus, supradictorum principum sacræ constitutionis memores, compertum esse volumus cunctis matris æcclesiæ sanctæ Mariæ fidelibus nostrisque, qualiter quidam diaconus et canonicus noster, Frotgingus nomine, ab ejusdem æcclesiæ nobiliter educatus cunis, veniens in presentiam nostram, humiliter postulavit ut ex sua area quam quidam presbiter et canonicus Sancti Petri, nomine Winemarus, viam universæ carnis abiens, ei olim noscitur vendidisse2, firmitatis cartulam exinde facere et roborare nostro nomine delegeremus. Quod quidem, per consensum canonicorum et fidelium nostrorum, dignum duximus faciendum. Est autem ipsa area in prospectu civitatis Carnotis infra claustrum Sancti Petri, ad meridianam scilicet plagam, habens in longum perticas XXXVI, et in uno capite perticas VIII et dextrum unum, in altero vero capite perticas VII et dextrum I. Terminatur autem ab uno latere et una fronte terra fratrum Sancti Petri, ab altero latere via publica, et una fronte exitus3 in claustrum. Infra has terminationes præfatam aream, cum vinea quæ eidem areæ superposita esse videtur, perpetuo per hujusmodi cartulam ei habendam concedimus: ita duntaxat ut, juxta memoratorum principum decreta, absque census exactione eam obtinens, liberioris obsequii cultibus Domino valeat famulari; censum vero nullum cuipiam, sicut supra dictum est, exinde exsolvat, nisi illum qui ad divinæ servitutis pertinere videtur militiam. Insuper etiam ei licentiam damus ut, salvo pontificali jure, vel sicut in regali continetur præcepto, cuicumque conferri in eadem canonica domino militanti libuerit potestatem 

1. Carolus Calvus, filius Ludovici imperatoris. 
2. Hic superscriptum reliquzisse
3. Fort. leg., et altera fronte exitu

[16] habeat eandem concedendi aut venundandi. Hec vero cartula, ut per succedentium temporum curricula inviolabilem inconvulsamque obtineat firmitem, manu propria subter eam firmavimus, et canonicorum nostrorum propriis manibus roborandam decrevimus. Data est anno secundo regni Odonis regis1 feliciter. Ingelgaldus, sacerdos indignus, scripsit.” 
Silentio tradita corroboratorum nomina subscriberem, si emolumentum præsentibus vel filturis aliquod scirem. Verum quia in his detrimentum neque emolumentum ullum perpendo, ad domni Agani scripta stilus2 vertatur, qui locum a paganis destructum, divina opitulante gratia, decenter restaurans clerinomiæ seriem inibi Deo militaturam subrogavit, quadam portiuncula rerum olim loco pertinentium delegata, quæ corporum necessitatibus supplementa suggereret, atque, procul expulsa rerum exterorum3 sollicitudine, clerus libera meditatione divinis insisteret laudibus. Unde4 dignum duximus ut de membranulis collectis donariis quæ vel ipse vel alii devotissimi viri loco contulerunt, usque ad id temporis quo venerabilis Ragenfredus decentiori statu atque religiosiori cultu eundem locum infastigiavit, liber Hagani vocitetur; in quo diligens lector omnia fere inveniet quæ in ipso intersticio duorum eximiorum præsulum a fidelibus collata vel concessa esse videntur. Sequentis vero operis agiographa Ragenfredi liber noncupetur, quia, propiciante divina clementia, ejus studio geminis provectibus locus 

1. Anno 889 vel 890.
2. B: "pennula".
3. Iti cod.
4. B: Unde dignum duxi ad finem hujus epilogi cartas scribere editas ab episcopis Agano videlicet et Ragenfredo atque sancti Carauni abbate Gradulfo, de rebus datis vel redditis atque concessis Sancto Petro ab eis, dum adhuc canonici loco deservi rent. Deinde res possessas ab illis quas scriptas repperi in duobus rotulis, atque consuetudines quas ab agricolis accipiebant, quæ multum discrepant a consuetudinibus nostri temporis. Earum denique rerum cartas, vel nomina illorum qui eas largiti sunt minime inveni. Utrum autem vustustate abolitæ sunt, aut hostium igne crematæ, aut nunquam scriptæ, scribarum penuria, minime scio. 

[17] cepit provehi, atque per omne ævum fundamentum quod jecit, quamvis estuante salo per hujus mundi pelagus persepe naufragium perferat, victrici tamen patientia invincibile manebit in secula. 

[There follows Paul's transcription of the charters of the time of Bishop Aganus]